Đại Kế

Mô tả

• Cây thảo nhỏ, sống lâu năm, cao 50-80cm. Rễ phân nhánh .Thân thẳng, màu lục, có rãnh dọc và nhiều lông.
• Lá mọc so le, hình mác không cuống, gốc ôm sát thân, mép uốn lượn, có răng cưa dạng gai sắc,lá gốc và lá ở giữa thân chia thuỳ không đều, dài 20-40cm, rộng 5–10cm, lá ở ngọn và cành có hoa ít chia thuỳ hơn, mặt trên nhẵn, mặt dưới nhạt.
• Cụm hoa mọc ở kẽ lá và đầu cành thành đầu to, lá bắc có lông, xếp thành 5-7 hàng, không đều. Lá phía ngoài ngắn và sắc, lá phía trong mềm và gập xuống: hoa rất nhiều, lưỡng tính, màu tím đỏ, tràng có ống loe ra 5 cánh, 5 nhị có tai ở gốc, chỉ nhị có lông,bầu nhẵn.
• Quả bế thuôn, hơi dẹt, nhẵn, có 5 cạnh mở.
• Mùa hoa : tháng 5-7, mùa quả: tháng 8-10.

Phân bố, sinh thái

Cirsiura Mill là một chí lớn với tổng số khoảng 380 loài, phân bố ở vùng ôn đới và một số ít loài ở vùng cận nhiệt đới Bắc bán cầu. Ở Việt Nam, chi này có 4 loài, trong đó loài đại kế được coi là cây có vùng phân bố hạn chế nhất, thường chỉ thấy ở vùng núi cao trên 1500m như: Sa Pa (Lào Cai), Đổng Van, Mèo Vạc, Quản Bạ (Hà Giang), Sin Hổ (Lai Châu) và Mù Cang Chải (Yên Bái). Trên thế giới, đại kế có ở Trung Quốc, Nhật Bản và vùng Viễn Đông Nga.

Đại kế là cây ưa sáng, khi còn nhỏ hơi chịu bóng. thường mọc ở ven rừng, trên bãi cỏ, nương rẫy cũ của vùng núi đá vôi. Cây có thể chịu được hạn, nhờ hệ thống rẻ chùm mọng nước (gọi là củ) cắm sâu xuống đất. Trong trường hợp bị đốt (đốt nương), phần dưới mặt đất vẫn còn khả năng tái sinh cây mọc từ hạt xuất hiện vào tháng 4-5. đến cuối mùa thu ra hoa quả. Quả đại kế có túm lông, phát tán nhờ gió. Ở Việt Nam đại kế thuộc loại cây thuốc quý hiếm, rất ít gặp trong tự nhiên.

Bộ phận dùng

Toàn cây, thu hái vào mùa hạ, thu khi đang có hoa, phơi khô. Người ta cho rằng hái vào mùa thu tốt hơn. Rễ đào vào mùa thu sẽ có rễ to hơn, cắt bỏ rễ con, rửa sạch, phơi khô.

Thành phần hóa học

Toàn cây đại kế chứa tinh dầu. Lá có pectolinarin, aplataxen.

Phần trên mặt đất của cây chứa hai flavon glucosid là linarin và cirsimarin.

Tác dụng dược lý

• Tác dụng hạ huyết áp: Cao chiết cồn bằng cách ngâm lạnh toàn cây đại kế có tác dụng hạ huyết áp trên mèo và thỏ.
• Tác dụng trên vi khuẩn lao. Nước sắc rễ đại kế và cao cồn toàn cây có tác dụng ức chế sự sinh trưởng của vi khuẩn lao

Tính vị, công năng

Đại kế có vị ngọt, đắng, tính mát, vào kinh tâm và can, có tác dụng làm mát máu (lương huyết), cảm máu, tán ứ, tiêu sưng tấy.

Công dụng

Đại kế được dùng chữa các dạng xuất huyết, chảy máu cam, ho ra máu, lao, môn ra máu, đái 1 ra máu, xuất huyết tử cung… Còn chữa viêm gan, viên vú, thông sữa, viêm phù thân, ung thũng, sang độc, cao huyết áp.

Ngày uống 9-15g dạng thuốc sắc. Dùng ngoài trị mụn nhọt độc, ghẻ lở, vết thương dùng đắp, lấy 60-120g toàn cây, giã ép lấy nước uống.

Bài thuốc có đại kế

1. Chữa lao, ho ra máu: Đại kế, tiểu kế, lá sen, trắc bá, rễ có tranh, chi tử, đại hoàng, mẫu đơn bì, lượng bằng nhau. Sao, nghiền thành bột, mỗi lần 10-15g, uống với dịch ép ngó sen hoặc cà rốt sau bữa ăn.
2. Chữa ho ra máu, miệng khô: Lá hoặc rễ đại kế tươi, rửa sạch giã nát, ép lấy nước uống, mỗi lần 30–50ml.
3. Chữa thổ huyết, chảy máu cam, đái ra máu: Đại kế , trắc bá sao, lá sen, thiên thảo, rễ cỏ tranh, dành dành sào giòn, mỗi vị 20g, sắc uống. Riêng chảy máu cam, có thể dùng rễ đại kế 60g giã nhỏ, ép lấy nước uống với rượu hoặc rễ khô, tán bột, mỗi lần uống 10g với nước. Còn đái ra máu có thể dùng rễ đại kế tươi  60–90g, sắc trong 1 giờ, uống trước bữa ăn, ngày 3 lần.
4. Chữa băng huyết, kinh nguyệt quá nhiều: Đại kế 20g, bồ hoàng 8g, đại táo 10 quả. Sắc chia 3 lần uống trong ngày. Hoặc đại kế, tiểu kế, bồ hoàng mỗi vị 10g, hạt trinh nữ, cỏ nhọ nồi mỗi vị 12g. Sắc uống.
5. Chữa ung thư gan, tràn dịch cổ trướng: Đại kế và hàm ếch mỗi vị  80-100g, sắc uống (kinh nghiệm của Trung Quốc).

*Nguồn: Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam